Ein erfiðasta spurningin sem hægt er að spyrja heimspeking er „hvað er heimspeki?“ Þetta er vegna þess að heimspeki er afar víðtæk og snýst um ótal viðfangsefni sem snúa að mannlegu lífi. Margir heimspekingar hafa reynt að svara spurningunni og flestir hafa þeir svarað henni með mismunandi hætti, því þeir höfðu mismunandi skoðun á því hver eru mikilvægustu viðfangsefni heimspekinnar. Það er því ekki til neitt einhlítt svar við því hvað heimspeki er. Heimspeki er auk þess í stöðugri mótun því hún bregst við þeim viðfangsefnum mannlegs lífs sem koma upp á hverjum tíma. Spurningunni verður því ekki svarað í eitt skipti fyrir öll.
En til þess að nálgast eitt mögulegt svar skulum við huga fyrst að þeirri ímynd sem margir hafa af heimspekingum. Hvernig er hinn dæmigerði heimspekingur? Þegar heimspeking ber á góma sjá margir fyrir sér sérvitran, gruflandi og ómannblendinn karlmann. Hinn dæmigerði heimspekingur er einfari, talar ekki við marga, hangir inni hjá sér alla daga við lestur eða skriftir og ef svo ber undir að hann segi eitthvað skilur enginn hvað hann er að fara. Er það svona ímynd sem þið hafið af heimspekingnum? Auðvitað er til svona fólk. Margir heimspekingar eru mjög einkennilegir og sérvitrir. Til er saga af heimsfrægum bandarískum heimspekingi sem kann ekki að reima skóna sína og er yfirhöfuð vanhæfur til að hugsa um sig sjálfur. Hann getur ekki eldað, þvegið, borgað reikninga og gert neitt af því sem flestir þurfa að taka sér fyrir hendur í hversdagslegu lífi. En á sviði heimspekinnar er hann snillingur og þar komast fáir með tærnar þar sem hann hefur hælana.
En það eru aðeins sárafáir heimspekingar sem eru svona í raun og veru. Í dag eru sem betur fer margar konur á meðal heimspekinga og fjölmargir heimspekingar eru afar hagnýtir hugsuðir sem einbeita sér að mikilvægustu málefnum hverrar stundar og leggja sitt af mörkum til að gera heiminn að betri stað.
Auðvitað eru alltaf einhverjir sem loka sig af í fílabeinsturninum. Hafið þið heyrt um fílabeinsturninn? Þegar sagt er að einhver búi í fílabeinsturni merkir það að sá hinn sami sé að fást við hluti sem hafa lítil eða engin tengsl við raunveruleikann. Það er oft sagt um heimspekinga að þeir búi í fílabeinsturni og er þá átt við að heimspekileg iðja þeirra sé gagnslaus. Mynduð þið vilja búa í fílabeinsturninum?
Sjálfum finnst mörgum heimspekingum þeir vera á milli tveggja elda. Þeir vilja ekki einangra sig í fílabeinsturninum og vera þar með vita gagnslausir, en þeir vilja samstundis vera í nægilegri fjarlægð frá heiminum til að geta öðlast skýrari heildarmynd af honum. Þetta er ein ástæðan fyrir því hversu erfitt það er að vera heimspekingur. Heimspekingurinn á oft í vandræðum með að finna sér réttan stað í heiminum.
Stundum er sagt að heimspeki sé gagnslaus og að hana beri alls ekki að ástunda – að hana ætti einfaldlega að leggja niður. Fólk hefur oft slíkt viðhorf því heimspekingurinn framleiðir ekki neitt sem hægt er að mæla. Hann býr ekki til hluti sem hægt er að telja og selja. Þá halda margir að heimspekingurinn sé bara að leika sér með hinar og þessar hugmyndir. En við skulum velta þessu aðeins fyrir okkur. Er gagnslaust að hugsa? Nei, myndu flestir segja. Ef við hugsum ekki, þá lifum við heldur ekki sem manneskjur. Manneskjan hugsar, gerir áætlanir fyrir lífið, býr til hluti sem einfalda henni tilveruna og reynir að skipuleggja tilveru sína. Ef hún gerir það ekki verður líf hennar alger óreiða og þá getur henni liðið mjög illa og hún orðið útundan í heiminum.
Heimspekingurinn er einmitt að reyna að hugsa með skipulegum hætti um þá þætti lífsins sem fáir leiða hugann að en sem þó varða okkur öll með einum eða öðrum hætti. Hvaða þættir eru það? Nú, til dæmis það hvernig okkur beri að hegða okkur gagnvart öðrum, hver tilgangur lífsins sé, hversu traust þekking okkar sé, hver sé merking jarðlífs gagnvart alheiminum, og svo framvegis. Það má segja að þessar spurningar séu óhjákvæmilegar. Í öllum menningarheimum, á Vesturlöndum, í Asíu og í Afríku, hefur alltaf verið og mun alltaf vera ákveðinn hópur fólks sem veltir þeim fyrir sér. Þess vegna verður heimspeki alltaf til og þar með er marklaust að segja að það ætti að „leggja hana niður“. Það væri líkt og að ætla sér að leggja niður öndun. Og raunar er það ekki einungis marklaust heldur líka hættulegt, því heimspekin er fulltrúi hugsunarfrelsisins. Ef við erum ekki frjáls til að hugsa um hvaðeina sem okkur langar til að hugsa um, þá höfum við líka glatað þeim möguleika að taka virkan þátt í sköpun samfélagsins sem við búum í. Heimspekin krefst því þess að við séum frjáls til að hugsa, íhuga og hafa skoðanir án þess að stjórnvöld, trúarbrögð eða aðrir setji því skorður.
Hugsun og íhugun er því heimspekinni vissulega mikilvæg. Heimspekingurinn hugsar mikið og þarf oft frið frá öðrum til að geta komið reiðu á hugsanir sínar. En heimspeki er ekki bara iðja sem einstaklingar stunda í einangrun, lokaðir inni hjá sér. Afar mikilvægur þáttur heimspekinnar er samræðan. Um þetta eru heimspekingar allra menningarheima sammála. Sá sem deilir ekki heimspeki sinni með öðrum kemst líklega næst því að vera hinn gagnslausi heimspekingur, því hann hvorki lærir um innsýn annarra né miðlar eigin innsýn til annarra. Það er þessi heimspekingur sem lifir í fílabeinsturni, í eigin heimi sem enginn annar hefur aðgang að. Hann er firrtur frá veruleikanum og hefur skekkta mynd af honum. Þess vegna verða heimspekingar að tala við annað fólk, ekki bara aðra heimspekinga, heldur bara ósköp venjulegt fólk sem hefur ósköp venjulegar hugmyndir um veruleikann. Heimspekingurinn verður að hafa skynbragð á það hvernig venjulegt fólk hugsar, því annars getur hann ekki haft áhrif á og breytt því hvernig það hugsar og hegðar sér. Og hann verður að „prófa“ hugmyndir sínar með því að kynna þær fyrir öðrum og kanna viðbrögð þeirra. Við erum öll mannleg – heimspekingar engu síður en aðrir – og gerum stundum mistök. Oft komum við ekki auga á gallana í eigin hugmyndum. Þess vegna þurfum við á sjónarmiðum annarra – raunar sem allra flestra – að halda, því aðrir koma ósjaldan auga á annmarka sem okkur hefur sjálfum yfirsést.
Af hverju leggur fólk stund á heimspeki? Fólk hefur auðvitað ýmsar ástæður fyrir því en mjög oft er það svo að þeir sem laðast að heimspeki eru gæddir ástríðufullri forvitni gagnvart heiminum, tilverunni og lífinu. Þá langar að öðlast betri eða dýpri skilning á eðli tilverunnar og koma einhvers konar skipan á eigið líf. Þessi ástríða er afar mikilvæg í heimspekinni. Vestræn heimspeki á uppruna sinn að rekja til Grikklands og á grísku heitir heimspeki fílósofía sem þýðir „viskuást“. Heimspekingurinn hefur brennheita ást á visku, þekkingu, skilningi, já, og á sannleikanum. Hann vill vita hvernig hlutunum er raunverulega fyrir komið og þar sættir hann sig ekki við að heyra það frá öðrum, heldur vill hann komast að raun um það upp á eigin spýtur. Ástundun heimspekinnar er þannig oft mjög persónuleg ástundun. Hún snýst um þær eilífðarspurningar sem hverjum og einum brenna helst í brjósti. Þess vegna er líka skilningur heimspekinganna svo mismunandi á því hvað heimspeki er.
Við verðum þó að fara varlega með orðið „sannleikann“. Margir hafa notað þetta orð til að réttlæta óréttmæt völd eða þrönga sérhagsmuni, jafnt stjórnmálamenn sem trúarleiðtogar. Sumir heimspekingar hafa verið og eru enn sekir um þetta líka. Þess vegna verður heimspekingurinn alltaf að vera á varðbergi og muna að við öðlumst ekki sannleikann í eitt skipti fyrir öll. Gervöll veröldin er ávallt í stöðugri hræringu og hið sama gildir því um sannleikann um veröldina. Þegar einhver segist búa yfir sannleikanum er heimspekingurinn oft sá fyrsti sem stígur fram á sjónarsviðið og gagnrýnir hann til að fá úr því skorið hvort svo sé í raun og veru. Sannleikurinn er í stöðugri mótun og því er alltaf nóg til af viðfangsefnum fyrir heimspekinginn. En þegar heimspekingurinn gleymir þessu og heldur sig hafa náð sannleikanum í eitt skipti fyrir öll – þá er hann fluttur í fílabeinsturninn.
Að lokum skulum við snúa okkur stuttlega að viðfangsefnum heimspekinnar. Hvers kyns spurninga spyr heimspekin? Þýski heimspekingurinn Immanuel Kant (1724-1804), einn af stórkostlegri hugsuðum vestrænnar heimspekisögu, skrifaði eitt sinn að það væru tveir hlutir í heiminum sem vektu mesta og sífellda undrun hans og lotningu: „stjörnuhiminninn ofan mín og siðalögmálið innan mín.“ Líklega setur Kant þarna fram hina stystu lýsingu á viðfangsefnum heimspekinnar sem unnt er að koma í orð. Heimspekin einbeitir sér bæði að heild þess sem er utan manneskjunnar og heild þess sem tilheyrir manneskjunni sjálfri. Eitt markmiðið er að samtvinna þessar tvær heildir þannig að komist á samræmi manns og heims, að manneskjan lifi í samhljómi við veröldina.
Í dag er þetta markmið – að manneskjan lifi í samhljómi við veröldina – þrungið nýju mikilvægi. Við vitum nú að við mennirnir höfum farið illa með náttúruna og ef við höldum svona áfram getur það verið okkur sjálfum mjög hættulegt, því náttúran okkar er auðlindin sem gerir okkur kleift að halda áfram að vera til. Án hennar er líf útilokað. Maðurinn verður því að hlúa að umhverfi sínu ef hann hyggst viðhalda sér sem tegund. Til að tryggja líf komandi kynslóða – barna sinna, barnabarna og svo framvegis – verður hann að nýta sér gjafir náttúrunnar með hliðsjón af því að þær verði áfram til í framtíðinni. Í þessu tilliti reynir heimspekin að móta viðhorf til náttúrunnar sem stuðlar að „heilbrigðu“ og „uppbyggilegu“ samlífi manns og náttúru.
En manneskjurnar lifa ekki aðeins í samspili við náttúruna heldur einnig hver við aðra. Það er vafalaust rétt að segja að mannveran gæti ekki lifað án samfélags við aðrar mannverur. Þróun siðmenningarinnar gat einungis átt sér stað vegna þess að mannfólkið vann saman að þeirri þróun og það er staðreynd að einstaklingur sem elst upp í einangrun frá öðru fólki þróast einungis að afar takmörkuðu leyti. Við þurfum því hvert á öðru að halda. En samtímis hefur mannlífið ávallt markast af töluverðri spennu og baráttu sem í sögunnar rás hefur allt of oft leitt út í stríð og hörmungar sem mennirnir valda hver öðrum. Þetta er sérstaklega ískyggilegt í dag, vegna þess að tæknimenningin hefur þróað svo öflugan vopna- og eyðileggingabúnað að hann er þess megnugur að tortíma gervöllu mannkyni.
Heimspekingar nútímans hafa sérstakar áhyggjur af þessari þróun og því einbeita þeir sér sérstaklega að því að reyna að bæta samskipti á milli þjóða og menningarheilda og finna lausnir á vandamálum og deilum sem allir geti sætt sig við svo unnt sé að forðast stríð og ofbeldi. Ofbeldi er nefnilega meginóvinur heimspekinnar. Ofbeldi hlustar ekki á skynsamleg rök og reynir ekki að skilja málflutning annarra, heldur markast af þröngsýni, frekju og eigingirni. Heimspekin vill fremur að fólk ræði saman og hlusti hvert á annað svo hægt sé að finna raunverulegar og varanlegar lausnir. Heimspekin vill trúa því að það sé nóg pláss fyrir okkur öll á jörðinni, að náttúran búi yfir nægilegum auðæfum til að brauðfæða okkur öll, og að við getum – ef við bara öll reynum – komið á friðsamlegu samlífi manna á milli. Hvað finnst þér?
Í þessari bók verður stiklað á stóru um sögu vestrænnar heimspeki frá upphafi hennar í öndverðu og allt til upplýsingastefnunnar á átjándu öld. Við munum staldra við hjá áhrifamestu heimspekingunum og stefnunum og líta betur á þær hugmyndir sem þar eru á kreiki. Auðvitað er þessi saga mun flóknari en hér kann að virðast og margir aðrir en þeir sem hér koma við sögu hafa lagt hönd á plóginn í mótun heimspekilegrar hugsunar á Vesturlöndum, einkum þegar við nálgumst nútímann. En með þessu riti er markmiðið að kynna helstu hugmyndasmiði vestrænnar menningar og því höfum við þurft að velja umfjöllunarefni þess vel og vandlega sem jafnframt felur í sér að ýmsu hefur verið nauðsynlegt að sleppa. Í lok hvers kafla er að finna nokkrar æfingaspurningar sem bæði snúa að inntaki kaflans og eiga að hvetja til heimspekilegrar hugsunar og samræðu. Þótt ekki sé til eitt rétt svar við sérhverri þessara spurninga þarftu í flestum tilvikum að færa rök fyrir svari þínu. En þegar þú gerir það ertu í raun að fást við heimspeki.
