Efnisgrein er sú runa málsgreina sem er á milli greinaskila.
Einföld skilgreining á aðalsetningum (as.) hljóðar svona: Allar setningar sem ekki eru aukasetningar.
Eða:
Aðalsetning er setning sem ekki er liður í annarri setningu.
Í setningu er ein aðalsögn. Dæmi: Ég kem á morgun. Stundum fylgir hjálparsögn (ein eða tvær) aðalsögninni (Ég hef komið þangað; hér er hef hjálparsögn en komið aðalsögn). Í slíkum tilvikum er það hjálparsögnin sem tekur beygingum í persónu, tölu o.s.frv. (Hann hafði aldrei komið þangað; hér stendur hjálparsögnin hafði í 3.p.et.þt. en aðalsögnin komið stendur í lh.þt.)
Aðaltengingar tengja aðalsetningar: og, en, heldur, eða, ellegar. Aðaltengingar geta reyndar einnig tengt saman tvær aukasetningar; sömuleiðis geta aðaltengingar tengt saman ýmsa liði í setningunni.
Afturbeygða fornafnið er ekki til í nefnifalli.
Það er sig í þolfali, sér í þágufalli og sín í eignarfalli.
Ef tvö orð eru gagnstæðrar merkingar er talað um að annað orðið sé andheiti hins orðsins.
Andlag (andl.) er fallorð (setningarliður) í aukafalli. Fallinu er stjórnað af áhrifssögn. Stundum fylgja tvö andlög sömu áhrifssögn.
Atkvæði inniheldur eitt sérhljóð og getur auk þess haft að geyma eitt eða fleiri samhljóð.
Atviksliður (Al) er setningarliður sem er atviksorð (eða gegnir hlutverki atviksorðs).
Höfum í huga: Heil aukasetning (atvikssetning) getur verið atviksliður. Dæmi: Hann kemur þegar hann er búinn í skólanum. (Hér er aukasetningin liður í aðalsetningunni; í stað hennar má t.d. setja atviksorðið bráðum.)
Atviksorð (ao.) eru óbeygjanleg orð (sum þeirra geta reyndar stigbreyst). Atviksorð lýsa því oft hvernig (t.d. vel), hvar (t.d. þar) eða hvenær (t.d. nú) eitthvað gerist.
Sum atviksorð stigbreytast.
Atvikssetningar eru undirflokkur aukasetninga og eru þær hliðstæðar stöðu atviksorða (t.d. bráðum) eða forsetningarliða (t.d. í dag).
Aukaföll eru öll föll önnur en nefnifall (þolfall, þágufall, eignarfall).
Aukasetningu (aus.) má skilgreina á eftirfarandi hátt:
Aukasetning er liður í annarri setningu.
Aukasetningar geta því ekki staðið sjálfstæðar.
Aukatenginagar tengja aukasetningar við móðursetningar sínar: að, eð, ef, (heldur) en, er, fyrst, hvort, meðan, nema, (eins) og, sem, síðan, uns, þegar, þó, þótt, (af því) að, (svo) að, (til þess) að.
Ábendingarfornöfn eru undirflokkur fornafna.
Þau eru sá, þessi, hinn.
Þessi orð beygjast eins og önnur fallorð í föllum.
Þau beygjast einnig í kyni og tölu.
Svona beygist sá:
Svona beygist þessi:
Svona beygist hinn:
Áhrifslaus er sú sögn sem ekki tekur með sér andlag, þ.e. sem ekki stýrir falli.
Áhrifssögn er sú sögn sem stýrir falli, þ.e. tekur með sér andlag.
Bein ræða er það sem haft er orðrétt eftir einhverjum.
Bein ræða er mjög oft afmörkuð með gæsalöppum.
Sjá einnig Óbein ræða hér að neðan.
Bein spurning kallast það þegar spurt er beint (orðrétt). Þá þarf að hafa spurningarmerki á eftir. Bein spurning er (yfirleitt) sett inn í gæsalappir.
Sjá til samanburðar hér að neðan: Óbein spurning.
Beygingarending er það sem bætt er við stofn orðs til að mynda beygingarmynd.
Boðháttur er einn af persónuháttum sagna (ásamt framsöguhætti og viðtengingarhætti). Boðháttur felur í sér boð eða skipun.
Efnisgrein (paragraf) er sá texti sem er milli greinaskila (fyrsta efnisgrein væri þá textinn fram að fyrstu greinaskilum).
Greinaskil (oftast sýnd í prentuðum texta með inndrætti á fyrstu línu eða aukalínubili) afmarka þannig efnisgreinar.
Eignarfall (ef.) er það fall sem forsetningin til stjórnar. Sumar sagnir stjórna einnig eignarfalli.
Talað er um eignarfallssamsetningu í samsettu orði ef fyrri hluti þess er í eignarfalli (et. eða ft.).
Einkunn er ákvæðisorð sem stendur með nafnorði og lýsir því nánar. Einkunnin er oftast lýsingarorð en getur einnig verið fornafn eða töluorð. Einkunnin (stundum fleiri en ein) stendur á undan nafnorðinu og beygist með því.
Einn af undirflokkum fornafna.
Helstu eignarfornöfnin eru minn og þinn.
Til eignarfornafna telst líka orðið sinn.
Eignarfornöfn beygjast með orðinu sem þau standa með (í kyni, tölu og falli).
Einhljóð er sérhljóð sem heldur sama hljóðgildi frá upphafi til enda.
Tvíhljóð eru þau sérhljóð sem eru samsett úr tveimur hljóðum.
Hljóð þeirra breytist því frá upphafi hljóðs til loka.
Orð sem voru í tungu landnámsmanna sem hingað komu á 9. öld.
Fall gefur vísbendingu um hlutverk fallorða (þ.e. þeirra orða sem fallbeygjast); fallið segir til um afstöðu fallorða til annarra orða innan setningar.
Föllin eru þessi í íslensku:
Þrjú þau síðastnefndu kallast aukaföll. Fall þeirra ákvarðast af fallstjórnanda.
Fallhættir sagna eru nafnháttur, lýsingarháttur nútíðar og lýsingarháttur þátíðar.
Fallorð eru orð sem geta staðið í föllum (nf., þf. þgf. og ef.). Nafnorð, lýsingarorð, fornöfn, töluorð og greinir eru fallorð. (Fallorð er hér yfirhugtak; nöfnin á einstökum orðflokkum eru undirhugtök.)
Feitletruðu orðin í eftirfarandi setningu eru fallorð: Tvær (to. nf.) góðar (lo. nf.) konur (no. nf.) sáu þetta (fn. þf.) í bænum (no.m.gr. þgf.)
Fallsetningar eru undirflokkur aukasetninga og tengjast aðalsetningum á svipaðan hátt og atvikssetningar. Tenging (sem mjög oft er að eða hvort) er notuð í flestum tilvikum, og eðlilegur staður fallsetningar er á eftir aðalsetningu:
Fallorðum í aukafalli er stjórnað af svokölluðum fallvaldi eða fallstjórnanda. Helstu fallvaldarnir eru forsetningar og áhrifssagnir.
Fall stjórnast af tilteknum orðum í setningunni.
Algengustu fallstjórnendur eru forsetningar og sagnir (áhrifssagnir).
Þær valda því að fallorðið sem þær stjórna lendir í aukafalli (þ.e. þolfalli, þágufalli eða eignarfalli).
Fornöfn (fn.) eru einn af undirflokkum fallorða. Eins og nafnið bendir til má segja að fornöfn geti (oft) staðið fyrir nafnorð (svo ekki þurfi sífellt að endurtaka nafnorðið).
Fornöfnum má svo skipta í nokkra undirflokka (persónufornöfn (pfn.), ábendingarfornöfn (áfn.), spurnarfornöfn (spfn.), eignarfornöfn (efn.), afturbeygt fornafn (afn.), óákveðin fornöfn (ófn.)
Forsetningar eru óbeygjanleg orð (smáorð) sem stýra falli, þ.e. valda því að fallorðið, sem þau stýra, stendur í aukafalli.
Forsetningarliður er forsetning ásamt þeim lið sem hún stjórnar fallinu á.
Höfum í huga til glöggvunar: Innan seinni forsetningarliðarins er nafnliður (Nl) þar sem aðalorðið er rútu, en því fylgir einkunnin stórri.
Orðhlutar sem skeytt er framan á orð; þannig myndast ný orð.
Framsöguháttur er einn af persónuháttum sagna (ásamt viðtengingarhætti og boðhætti). Sagnir eru hafðar í framsöguhætti þegar lýst er staðreyndum.
Framtíð er stundum táknuð með hjálparsögninni munu + nafnhætti af aðalsögn: Hann mun fara á morgun.
En hafa skal í huga að framtíð er yfirleitt ekki táknuð á þennan veg, heldur einungis með nútíð sagnarinnar: Ég fer á morgun (hér má segja að forsetningarliðurinn á morgun skeri úr um að þetta sé ekki að gerast í nútíðinni heldur muni gerast í framtíð).
Frumlag (frl.) er fallorð (setningarliður), oftast í nefnifalli. Í hlutlausri orðaröð stendur það fremst í setningu. Oftast er frumlagið gerandinn í setningunni.
Germynd, sjá Myndir sagna
Í íslensku er greinirinn yfirleitt viðskeyttur, þ.e. honum er skeytt aftan við nafnorðin; þá eru nafnorðin ákveðin, þ.e. þau tákna eitthvað sem nefnt hefur verið áður: Þetta er maðurinn sem ég var að tala um.
Stöku sinnum er greinirinn laus í íslensku og stendur hann þá framan við lýsingarorð: hinn góði maður.
Háttur tegist sagnbeygingu. Sagnir geta staðið í persónuhætti og fallhætti. Persónuhættirnir eru : framsöguháttur, viðtengingarháttur og boðháttur. Fallhættir eru: lýsingarháttur nútíðar, lýsingarháttur þátíðar og nafnháttur.
Höfum í huga:
Sagnir í persónuhætti laga sig að þeim fallorðum (frumlaginu) sem þær standa með.
Sagnir í fallhætti eru óháðar þeim fallorðum sem þær standa með.
Hér þarf reyndar að hafa bak við eyrað að lýsingarháttur þátíðar getur beygst í kynjum, tölum og föllum: Lóan er komin, strákarnir eru komnir o.s.frv.
Hjálparsögn þarf alltaf á aðalsögn að halda (hún ‚hjálpar‘ aðalsögninni!). Ég hef komið þangað. Hjálparsögnin beygist í persónu, tölu o.s.frv. (en aðalsögnin missir það hlutverk og stendur þá í fallhætti (lh.þt. eða nh.)).
Íðorð kallast sérfræðiorð í tiltekinni fræðigrein. Íðorð eru í rauninni ein tegund nýyrða.
Dæmi um íðorð í byggingarlist eru: fleygsteinar, hálfhringbogi, sneiðbogi, oddbogi, lensubogi, broddbogi.
Kenniföll eru nf.et., ef.et. og nf.ft.
Kennimyndir gefa mikilvægar vísbendingar um það hvernig beygja skuli sagnir. Sterkar sagnir hafa fjórar kennimyndir.
Veikar sagnir hafa þrjár kennimyndir.
Sum fallorð beygjast í kynjum, þ.e. þau hafa mismunandi form eftir aðstæðum (karlkyn, kvenkyn, hvorugkyn). Kyn þeirra ræðst með öðrum orðum af kyni orðsins sem þau standa með eða vísa til. Þetta á við um lýsingarorð og flest fornöfn (gul skyrta, gult blað; þessi kona, þetta barn). Nafnorð hafa aftur á móti fast og óbreytanlegt kyn; þau eru annaðhvort karlkyns, kvenkyns eða hvorugkyns (maður, kona, barn).
Höfum í huga að málfræðilegt kyn getur verið annað en líffræðilegt kyn. Þannig getur kvenkynsorðið hetja átt við karlmann; og hvorugkynsorðið skáld getur vísað til karls eða konu. Eins geta nafnorð sem vísa til dauðra hluta staðið ýmist í karlkyni, kvenkyni eða hvorugkyni.
Lýsingarháttur nútíðar (lh.nt.) er einn af þremur fallháttum sagna (ásamt lýsingarhætti þátíðar og nafnhætti). Lýsingarháttur nútíðar endar á -andi. Dæmi: Drengurinn er sofandi.
Höfum í huga að mjög oft er hægt að mynda lýsingarorð úr lýsingarháttum. Þetta á t.d. við ef forskeyti er sett framan við orðið: Maðurinn er sívinnandi/ steinsofandi kona.
Lýsingarháttur þátíðar (lh.þt.) er einn af þremur fallháttum sagna (ásamt lýsingarhætti nútíðar og nafnhætti). Hann getur beygst í kyni tölu og falli líkt og lýsingarorð.
Lýsingarháttur þátíðar birtist m.a. í þolmynd: Myndin var tekin/ myndirnar voru teknar.
Lýsingarorð (lo.) eru fallorð sem geta stigbreyst. Þau beygjast auk þess í kyni (sama lýsingarorðið getur staðið í kk., kvk. og hk.), tölu og falli. Þau standa gjarnan með nafnorðum og „lýsa“ þeim nánar.
Málsgrein er sá texti sem er milli punkta (hefst á stórum staf; endar á punkti). Í málsgrein geta setningar verið fleiri en ein.
Málsháttur hefur að geyma einhver sannindi um lífið og tilveruna. Málsháttur myndar heila málsgrein, heila hugsun (ólíkt orðtaki). Mjög oft leynist stuðlun í málsháttum.
Menn beita máli misjafnlega eftir aðstæðum. Talað er um ólíkt málsnið í því sambandi. Lítum á eftirfarandi dæmi:
Ég slakaði mér í fiðrið eftir smókinn. (Óformlegt málsnið.)
Ég tók á mig náðir eftir að ég hafði reykt vindlinginn. (Formlegt málsnið.)
Unglingar beita öðru málsniði innan síns hóps en í samtali við ömmu og afa. Í talmáli er beitt öðru málsniði en í ritmáli. Þannig getur sami maður beitt ólíkum málsniðum, allt eftir aðstæðum.
Sjá Myndir sagna.
Mynd er ein af formdeildum sagna (ásamt tíð, persónu, tölu og hætti). Myndirnar eru þrjár: germynd, miðmynd og þolmynd.
Flestar sagnir birtast okkur í germynd (gm.); þar er gerandinn í aðalhlutverki.
Þolmynd (þm.) er mynduð með hjálparsögninni „að vera“ eða „að verða“ og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar, en geranda er þá sjaldnast getið.
Nafnháttarmerki er einn af orðflokkum smáorða. Um er að ræða aðeins eitt orð: að. Þetta orð stendur á undan sögn í nafnhætti. Dæmi: Hann er að fara.
Tvennt er gott að hafa í huga:
a) Ekki er nauðsynlegt að nafnháttarmerki standi með sögn í nafnhætti (ég vil ekki lesa bókina);
b) smáorðið að getur stundum verið forsetning (ég gekk heim að bænum); að getur einnig verið tenging (hann sagði að ég mætti koma); þá getur að verið atviksorð (ég lærði kvæðið utan að).
Nafnháttur er einn af fallháttum sagna (ásamt lýsingarhætti nútíðar og lýsingarhætti þátíðar). Sögn í nafnhætti endar á -a: (að) koma, (að) fara. (Reyndar enda miðmyndarsagnir á -st í nafnhætti: þjást).
Nafnháttarmerkið að stendur oft á undan sögn í nafnhætti: að lesa.
Nafnhátturinn er uppflettimynd sagnarinnar (þ.e. við flettum upp á nafnhætti sagnarinnar þegar við leitum að orðinu í orðabók).
Nafnliður getur birst á ýmsum stöðum í setningunni, t.d. sem frumlag eða andlag, einnig innan forsetningarliðar. Aðalorð nafnliðar er nafnorð eða fornafn.
Nafnliðirnir Guðmundur og ég eru jafnframt frumlög setninganna; stóru bókina er andlag og jafnframt hluti sagnliðarins í fyrri setningunni; litla drengnum er nafnliður innan forsetningarliðarins.
Nafnorð eru fallorð sem geta bætt við sig greini. Nafnorðum er gjarnan skipt í sérnöfn og samnöfn. Sérnöfnin eru skrifuð með stórum staf og taka sjaldan með sér greini.
Nefnifall (nf.) er uppflettimynd fallorðs. Nefnifallið er fall frumlagsins (oftast nær) og sagnfyllingarinnar.
sjá Tíð
Núliðin tíð er mynduð með hjálparsögninni hafa (eða vera) í nútíð; en aðalsögnin stendur í lh.þt.
Núþálegar sagnir eru afar sérstæður flokkur sagna. Nokkrar algengar sagnir tilheyra þessum flokki: kunna, muna, eiga, mega, vilja o.s.frv. Með heitinu núþálegar er gefið í skyn að nútíð þessara sagna sé mynduð á sama hátt og þátíð sterkra sagna; en þátíð þeirra er mynduð á sama hátt og veikar sagnir mynda þátíð.
Nýtt orð sem notað er yfir nýtt hugtak eða til að koma í staðinn fyrir erlent orð um tiltekið fyrirbæri. Þörf hefur verið fyrir slík orð á öllum tímum. Stundum eru þessi orð þýdd beint úr erlendum málum, sbr. orðið samviska (þýtt úr latneska orðinu con‐scientia; con=sam; scientia=viska).
Glöggvum okkur á muninum á nýyrði og tökuorði, sjá tökuorð hér fyrir neðan.
Orðtak er fast orðasamband sem gripið er til við fjölmörg tækifæri. Segja má að orðtakið gefi málinu fjölbreytilegri svip en ella væri. Oft getur verið erfitt að skilja orðtök (þau krefjast þekkingar á máli og þjóðmenningu). Gott er að hafa orðtakasafn við höndina til að fá skýringu á upprunalegri merkingu orðtaka (en þau eru yfirleitt notuð í yfirfærðri merkingu). Oft hendir það að menn fara ekki rétt með orðtök; þá er gjarnan tveimur orðtökum slegið saman, sbr. „hann kom eins og þjófur úr heiðskíru lofti“ (Hér hefur mælandinn ætlað að segja: „Hann kom eins og þjófur á nóttu“/ Eða: „Hann kom eins og þruma úr heiðskíru lofti.“)
Upprunalega merkingin tengist því, að einhver hafi farið „hjá garði“, þ.e. ekki komið við á bænum.
Höfum í huga að orðtak er að því leyti ólíkt málshætti að það myndar ekki heila hugsun, heldur er það háð tilteknu samhengi.
Óákveðin fornöfn eru undirflokkur fornafna. Þau beygjast yfirleitt í kyni, tölu og falli. Flest þeirra eru talin upp í eftirfarandi vísu:
Óbein ræða er það kallað þegar því sem einhver hefur sagt er snúið í frásögn.
Í óbeinni spurningu er ekkert haft orðrétt eftir spyrjanda, heldur er það einhver annar sem greinir frá spurningunni. Ekkert spurningarmerki, engar gæsalappir.
Sjá hér að ofan til samanburðar: Bein spurning.
Ópersónuleg sögn stendur með frumlagi í aukafalli (Dæmi: Mér þykir þetta skemmtilegt/ Okkur langar í hafragraut). Ópersónuleg sögn stendur alltaf í 3.p.et., óháð því hvort frumlagið er í eintölu eða fleirtölu (eða 1., 2. eða 3.p.): mér líkar, þér líkar, konunum líkar).
Upprunalega merkingin tengist því, að einhver hafi farið „hjá garði“, þ.e. ekki komið við á bænum.
Höfum í huga að orðtak er að því leyti ólíkt málshætti að það myndar ekki heila hugsun, heldur er það háð tilteknu samhengi.
Sagnir geta staðið í 1., 2. og 3. persónu. Þær laga sig að frumlaginu sem þær standa með.
Sögnin fara er t.d. svona í fyrstu persónu framsöguháttar: (ég) fer/(við) förum.
Í 2. persónu er hún: (þú) ferð/ (þið) farið.
Í 3. persónu er hún: (hann/hún) fer/ (þeir/þær) fara.
Persónufornöfn eru undirflokkur fornafna. Eins og önnur fallorð beygjast þau í föllum. Þau geta staðið bæði í eintölu og fleirtölu. Auk þess geta þau staðið í ólíku kyni (hann [karlkyn], hún [kvenkyn], það [hvorugkyn]). Talað er um fornöfn í 1. persónu (ég , við)¸ fornöfn í 2. persónu (þú, þið) og fornöfn í 3. persónu (hann, hún, það).
Persónuhættir sagna eru þrír: framsöguháttur, viðtengingarháttur og boðháttur. Sagnir í persónuhætti laga sig að fallorðinu (frumlaginu) sem þær standa með. (Það á reyndar ekki við um ópersónulegar sagnir því að þær standa í 3.p.et. hvort sem frumlagið er í et. eða ft.)
Ri-sagnir hafa þá sérstöðu að þær mynda þátíð með -ri.
Sagnfylling er fallorð (nafnliður) í nefnifalli og fylgir áhrifslausri sögn (þ.e. sögn sem ekki stýrir falli). Munurinn á sagnfyllingu og andlagi er sá að sagnfyllingin stendur í nefnifalli, andlagið í aukafalli.
Sagnliður er sögn ásamt andlagi eða sagnfyllingu sem kann að fylgja henni.
Ath. Við tökum eftir því að innan sagnliðar geta verið nafnliðir!
Sagnorð (so.) kallast þau orð sem beygjast í tíð, persónu og hætti.
Ef orð hafa sömu merkingu (eða því sem næst) er um að ræða samheiti.
Það má ‚lyfta‘ textanum (stílnum) með því að beita samheitum, t.d. ef oft þarf að nefna tiltekið fyrirbæri (kennari – lærimeistari; tortrygginn – skeptískur).
Samhljóðar kallast þeir stafir sem ekki segja nafn sitt sjálfir.
Hinir kallast sérhljóðar.
Samhljóðarnir eru: b, d, ð, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, v, x, þ.
Samnöfn kallast þau nafnorð sem eru heiti yfir heilan flokk eða hóp, tegundir og hvers kyns fyrirbæri. Einnig má segja að samnöfn séu þau nafnorð sem ekki eru sérnöfn.
Samtengingar eru óbeygjanleg smáorð sem tengja saman orð og setningar.
Setning er orðasamband sem inniheldur m.a. eina sögn í persónuhætti. Einnig má orða skilgreininguna svona: Setning er orðasamband sem inniheldur umsögn. Þá hefur setning verið skilgreind svona: Setning er orðasamband sem inniheldur m.a. eina aðalsögn.
Setningarlið má skilgreina svo: Bútur úr setningu sem hangir saman þegar orðaröð er breytt. Hér er t.d. um að ræða nafnliði (Nl), sagnliði (Sl), forsetningarliði (Fl) og atviksliði (Al); sjá einnig t.d. frumlag og andlag.
Nafnliðurinn fremst í setningunni er jafnframt frumlag hennar; aðalorðið er maðurinn.
Sérhljóðar kallast þeir stafir sem segja nafn sitt sjálfir. Hinir kallast samhljóðar.
Sérhljóðarnir eru: a, á, e, é, i, í, o, ó, u, ú, y, ý, æ, ö.
Sérnöfn eru nafnorð sem eru heiti á tilteknum fyrirbærum, t.d. mönnum, borgum, fyrirtækjum og skáldverkum. Sérnöfn eru skrifuð með stórum upphafsstaf.
Þau nafnorð sem ekki eru sérnöfn kallast samnöfn (hestur, skip, heimspeki, jökull o.s.frv.).
Samsettum orðum er skipt um samskeytin og fleirsamsettum orðum helst um aðalsamskeyti.
(Dæmi: fjár-hús; fjárhús-hlaða.)
Ósamsettu orði er skipt þannig, að síðari hluti þess hefjist á sérhljóða.
(Dæmi: hrút-ur; Hild-ur.)
Aldrei skal flytja einn staf yfir í næstu línu. (Orðinu koma er t.d. ekki unnt að skipta milli lína; sama er að segja um orðin Helga og geymsla.)
Slangur tengist óformlegu tali og er gjarnan myndrænt og með gamansömu ívafi. Slangur er oft bundið við tiltekna hópa, t.d. unglinga. Oft er slangur af enskum uppruna (og nálgast þá slettur).
Slettur eru orð sem tekin eru „hrá“ inn í málið og hafa ekki öðlast viðurkenningu í formlegu máli. Slettur laga sig ekki að íslensku beygingakerfi og jafnvel ekki að hljóðkerfinu heldur. Stundum er mjótt á milli slettu og slangurs, sjá slangur.
Smáorð er samheiti yfir óbeygjanleg orð eins og atviksorð (sem sum hver geta reyndar stigbreyst), forsetningar, samtengingar og nafnháttarmerki.
Spurnarfornöfn eru undirflokkur fornafna. Þau eru hver, hvor og hvaða. Hver og hvor beygjast í kyni, tölu og falli. Hvaða beygist ekki.
Dæmi: Hvaða maður er þetta? Hvorn ykkar á ég að taka með? Hverjir eiga þessa hesta?
Í íslenska stafrófinu eru 32 bókstafir.
Þeir eru: a, á, b, d, ð, e, é, f, g, h, i, í, j, k, l, m, n, o, ó, p, r, s, t, u, ú, v, x, y, ý, þ, æ, ö.
Áður fyrr tilheyrði z einnig íslenska stafrófinu, en var afnumin árið 1974 til að einfalda stafsetningu.
Bókstafirnir c, q, w, og z tilheyra ekki íslensku stafrófi, en koma fyrir í sumum íslenskum nöfnum, einkum ættarnöfnum.
Íslenska stafrófið á rætur að rekja til latneska stafrófsins, en það á uppruna sinn í gríska stafrófinu.
Hugtakið sterk beyging er notað bæði um fallorð og sagnorð.
Ef eignarfall eintölu af nafnorði og lýsingarorði endar á samhljóða telst beyging þeirra sterk.
Ef sagnorð í þátíð (et., frsh., 1.p.) er án beygingarendingar er um sterka beygingu að ræða.
Dæmi um lýsingarorð og nafnorð sem beygjast sterkt: Ég fór til góðs manns.
Dæmi um sagnir sem hafa sterka beygingu: Ég seig niður þegar hún fór.
Einfaldasta skýringin á þessu tvennu er að nafnorð í veikri beygingu enda á sérhljóði í öllum föllum eintölu.
Dæmi:
Nafnorð í sterkri beygingu eru flóknari í beygingu. Karlkynsnafnorð enda gjarnan á -s í eignarfalli eintölu (dæmi: gests). Sama er að segja um hvorugkynsorð (dæmi: barns). Kvenkynsorð í sterkri beygingu enda gjarna á -r (dæmi: drottningar).
Einfaldasta skýringin á þessu tvennu er að veikar sagnir hafa endinguna -aði, -di og -ti í þátíð (dæmi: kallaði, skemmdi, keypti) en sterkar sagnir eru endingarlausar í þátíð (dæmi: kom, sá, fór).
Stigbreyting er eitt af séreinkennum lýsingarorða og sumra atviksorða.
Stofn er sá hluti orðs sem kemur á undan beygingarendingu (hest-ur; góð-um; far þú).
Stofn nafnorða með sterka beygingu finnst í þf.et. (hest). Í nafnorðum með veika beygingu finnst stofninn þegar búið er að taka sérhljóðaendinguna í burtu: kon-a.
Í lýsingarorðum má finna stofninn með því að setja orðið í kvk.et.nf.: (hún er) góð.
Í sagnorðum má finna stofninn með því að taka nafnháttarendinguna brott (kom-a). Einnig má sjá stofn sagnorða með því að setja þau í boðhátt án -ðu, -du, -tu (far-ðu, gakk-tu, sigl-du, kom þú, leik ei grátt við minni mátt).
Talað er um stofnsamsetningu í samsettu nafnorði ef fyrri hluti þess er stofn orðsins.
Í íslensku eru tvær tölur, eintala og fleirtala.
Þegar um nafnorð er að ræða táknar eintalan yfirleitt eitthvað eitt en fleirtalan eitthvað fleira en eitt (dæmi: maður, menn).
Lýsingarorð og fornöfn laga sig að tölu orðsins sem þau standa með (dæmi: góður maður, góðir menn; þessi maður, þessir menn).
Sagnorð (í persónuhætti) laga sig að tölu fallorðs (í nefnifalli) sem þær standa með (dæmi: konan kemur; konurnar koma).
Tilvísunarsetningar eru undirflokkur aukasetninga og standa þær yfirleitt á eftir því orði sem þær eiga sérstaklega við. Merkingarlega er hlutverk þeirra svipað lýsingarorða. Þær afmarka merkingu aðalorðsins (kjarnaorðsins).
Í stað þessarar tilvísunarsetningar mætti setja lýsingarorðið óstundvís:
Rúna rak óstundvísa manninn.
Helstu sérkenni sagnorða eru að þau beygjast í tíðum. Þá er átt við að sagnorðin hafa ólík form eftir því hvort þau vísa til liðins tíma (þátíð) eða ekki (nútíð).
Dæmi: Hann kom (þátíð) í gær. Hún kemur (nútíð) gangandi eftir veginum.
Orð sem tekið er úr öðru máli, en jafnframt er það lagað að íslensku málkerfi(orðið fær íslenskar beygingar og íslenskan hljóm). Sum tökuorð eru ævagömul og má rekja þau allt til kristnitökunnar enda bárust ótal nýjar hugmyndir og hugtök til landsins með kristninni.
Gott er að geta gert greinarmun á nýyrði og tökuorði, sjá nýyrði hér fyrir ofan.
Töluorð (to.) eru fallorð og tákna tölu.
Höfum í huga: Orðið einn getur verið óákveðið fornafn ef það hefur sömu merkingu og nokkur: Það gerðist dag einn (óákv.fn.) að ókunnur maður kom ríðandi í átt að bænum. En: Ég sá tvær kýr og einn (to.) hest.
Umsögn (us.) er aðalsögnin í setningu ásamt þeirri hjálparsögn eða hjálparsögnum sem henni kunna að fylgja.
Umsögnin segir til um það hvað frumlagið gerir (skrifa, lesa, raka o.s.frv.).
(Í seinna dæminu er umsögnin samsett af hjálparsögn og aðalsögn).
Upphrópun (uh.) er óbeygjanlegt smáorð sem hrópað er upp eða kallað og lýsir tilfinningum, t.d. undrun, gleði, viðbrögðum, ótta, afstöðu og sorg.
Upphrópun getur jafngilt heilli setningu.
Upphrópun er afmörkuð með kommu.
Hugtakið veik beyging er notað bæði um fallorð og sagnorð.
Ef eignarfall eintölu af nafnorði og lýsingarorði endar á sérhljóða telst beyging þeirra veik.
Ef sagnorð í þátíð (eintölu) endar á -ði, -di eða -ti telst sögnin veik.
Einfaldasta skýringin á þessu tvennu er að nafnorð í veikri beygingu enda á sérhljóði í öllum föllum eintölu.
Dæmi:
api – apa – apa – apa;
taska – tösku – tösku – tösku;
hjarta – hjarta – hjarta – hjarta.
Nafnorð í sterkri beygingu eru flóknari í beygingu. Karlkynsnafnorð enda gjarnan á -s í eignarfalli eintölu (dæmi: gests). Sama er að segja um hvorugkynsorð (dæmi: barns). Kvenkynsorð í sterkri beygingu enda gjarna á -r (dæmi: drottningar).
Einfaldasta skýringin á þessu tvennu er að veikar sagnir hafa endinguna -aði, -di og -ti í þátíð (dæmi: kallaði, skemmdi, keypti) en sterkar sagnir eru endingarlausar í þátíð (dæmi: kom, sá, fór).
Viðskeyti er hljóðasamband (eða einstakt hljóð) sem sett er aftan við orð til að mynda nýtt orð.
Dæmi: kenn-ari (af kenn(a)); skít-ug (af skít(ur)).
Viðtengingarháttur er einn af persónuháttum sagna (ásamt framsöguhætti og boðhætti) og tengist gjarnan einhvers konar óvissu eða ósk.
Gott getur verið að greina vth. ef sett er þótt ég fyrir framan vafasögnina: þótt ég fari/færi.
Þágufall (þgf.) er það fall sem forsetningin frá stjórnar. Margar sagnir stjórna líka þágufalli.
Gott getur verið að greina vth. ef sett er þótt ég fyrir framan vafasögnina: þótt ég fari/færi.
sjá Tíð.
Þáliðin tíð er mynduð með hjálparsögninni hafa (eða vera) í þátíð; en aðalsögnin stendur í lh.þt.
Þolfall (þf.) er það fall sem forsetningin um stjórnar. Margar áhrifssagnir geta líka stjórnað þolfalli.
sjá myndir sagna.
Skólavefurinn.is
skolavefurinn@skolavefurinn.is