Þessi markmið og gátlistar eru sá grunnur sem við á Skólavefnum vinnum eftir í okkar námsefnisgerð í íslensku. Hann byggist á Aðalnámskrá grunnskóla auk þess sem stuðst hefur verið við bekkjarnámskrár ýmissa skóla.
Aðalnámskráin er góður stýrigrunnur og tekur fyrir heildræn markmið um það hvað nemendur eiga að læra og hafa á valdi sínu að loknu námi, en þar er ekki farið ítarlega í einstaka efnisþætti. Er sú vinna eftirlátin skólunum sjálfum og gefur hún þeim um leið kost á ákveðnu frelsi í yfirferð; þeir geta þá til dæmis lagað kennslu sína að ákveðnu námsefni og eigin áherslum.
Skólavefurinn hefur nú útbúið heildstætt námsefni í íslensku fyrir öll stig grunnskólans. Til þess að auðvelda kennurum yfirsýn um námsefni okkar í íslensku töldum við æskilegt að setja fram þessi markmið og gátlista yfir þau atriði sem við teljum mikilvæg í hverjum árgangi. Til einföldunar og stuðnings bendum við auk þess gjarnan á aðferðir og leiðir til þjálfunar.
Það má því komast svo að orði að það sem hér er sett fram jafngildi skólanámskrá á grunni Aðalnámskrár. Námsefnið velja síðan kennararnir sjálfir en okkur á Skólavefnum er það ánægjuefni að geta bent á að æ fleiri skólar hafa á síðustu misserum talið sér hag í að nýta sér það heildstæða námsefni í íslensku sem við höfum á boðstólum.
Það skal tekið fram að þessi markmið ná einungis yfir þau atriði sem við teljum okkur geta prófað úr gagnvirkt með beinni svörun.
Þau markmið og gátlistar sem hér birtast eru sá grunnur sem Skólavefurinn vinnur eftir í námsefnisgerð í íslensku. Hann byggist á Aðalnámskrá grunnskóla auk þess sem stuðst hefur verið við bekkjarnámskrár ýmissa skóla.
Aðalnámskráin er góður stýrigrunnur og tekur fyrir heildræn markmið um það hvað nemendur eiga að læra og hafa á valdi sínu að loknu námi, en þar er ekki farið ítarlega í einstaka efnisþætti. Er sú vinna eftirlátin skólunum sjálfum og gefur hún þeim um leið kost á ákveðnu frelsi í yfirferð; þeir geta þá til dæmis lagað kennslu sína að ákveðnu námsefni og eigin áherslum.
Skólavefurinn hefur nú útbúið heildstætt námsefni í íslensku fyrir öll stig grunnskólans. Til þess að auðvelda kennurum yfirsýn um námsefni okkar í íslensku töldum við æskilegt að setja fram þessi markmið og gátlista yfir þau atriði sem við teljum mikilvæg í hverjum árgangi. Til einföldunar og stuðnings bendum við auk þess gjarnan á aðferðir og leiðir til þjálfunar.
Það má því komast svo að orði að það sem hér er sett fram jafngildi skólanámskrá á grunni Aðalnámskrár. Námsefnið velja síðan kennararnir sjálfir en okkur á Skólavefnum er það ánægjuefni að geta bent á að æ fleiri skólar hafa á síðustu misserum talið sér hag í að nýta sér það heildstæða námsefni í íslensku sem við höfum á boðstólum, þ.e. Vanda málið (miðstig) Tungufoss/Tungutak (unglingastig), og loks það efni sem ætlað er 1.–4. bekk og hefur fengið afar góð viðbrögð kennara sem hafa prufukennt það. Þá má benda á nýjungina Litabækurnar sem hafa að geyma fjölda lesskilningstexta fyrir hvern árgang grunnskólans.
Hér á eftir er farið yfir markmið og gátlista fyrir miðstig grunnskólans. Sjá einnig sambærilegt yfirlit um yngsta og elsta stig.
Lögð skal áhersla á að lesa stutta texta. Til að auðvelda nemendum skilning er æskilegt að sá texti sem settur er fyrir sé fyrst lesinn upphátt fyrir nemendahópinn.
Nemendur fái að spreyta sig sem oftast á að lesa sjálfir upphátt (hér kemur til kasta foreldra eða annarra aðstandenda).
Þá er mælt með að reglulega (helst daglega) sé lesin framhaldssaga upphátt fyrir nemendahópinn. Benda má á úrval upplestra sem Skólavefurinn býður upp á, t.d. bækur Jóhanns Magnúsar Bjarnasonar: Eiríkur Hansson, Brasilíufararnir og Í Rauðárdalnum. Sjá einnig mikið úrval bóka á hlusta.is.
Hvatt er til umræðu um þá texta sem lesnir eru sameiginlega. Má tengja innihald textans við aðstæður hér og nú? Skynsamlega valdir textar ættu að hvetja til gagnrýninnar hugsunar og dýpka skilning nemenda á eigin lífi og annarra og stuðla þannig að betra lífi og bættu samfélagi (hér koma til umræðu atriði eins og umburðarlyndi, réttsýni, jafnrétti, virðing fyrir skoðunum annarra o.s.frv.).
Í 6. bekk er æskilegt að lesa bæði kvæði og óbundið mál, t.d. íslenskar og þýddar smásögur. Áfram skal haldið að við lestur ævintýra og skyldra sagna, svo sem dæmisagna, þjóðsagna og goðsagna. Fréttatextar og aðrir blaða- og vefmiðlatextar verði einnig hluti lesefnis nemenda til eflingar lesskilnings og samfélagsvitundar. Flétta þarf saman gamalt og nýtt, t.d. við val ljóða.
Mikilvægt er einnig að nemendur haldi áfram að lesa úr töflum, súluritum, línuritum o.s.frv.; og þjálfist í myndlestri af ýmsu tagi, sbr. skýringarmyndir, leiðbeiningar og tákn.
Þeir æfist í notkun handbóka og uppsláttarrita, sbr. orðabækur og þau tákn sem þar eru notuð.
Þeir læri að nýta sér upplýsingar á vefmiðlum í tengslum við námið.
Nemendur efli orðaforða sinn markvisst, t.d. með því að skýra orð og skilgreina, finna samheiti, andheiti o.s.frv.
Orðtök og málshættir verði einnig lærð og þjálfuð með hjálp handbóka.
Viðvíkjandi bókmenntum er á þessu aldursstigi sjálfsagt að minnast á algeng hugtök til að koma böndum á umræðuna:
tími: Hvenær ætli atburðir gerist? Fyrir óralöngu, sbr. ýmsar þjóðsögur? Á okkar tímum, síðustu öld o.s.frv.? Hér er gott að gera stundum greinarmun á sögutíma og ritunartíma; einnig þeim tíma sem líður í sjálfri frásögninni.
staður/ umhverfi: Hvar (t.d. í hvað landi/ landshluta/ borgarhluta/ aðstæðum) ætli atburðir sögunnar (eða ljóðsins) eigi sér stað? (Hafa má í huga að ævintýri og goðsögur verða ekki auðveldlega tengd við tiltekinn stað eða tíma!)
Hvað um sennileika og ósennileika, t.d. í goðsögum, ævintýrum, dæmisögum og þjóðsögum? Kynna má hugtök eins og yfirnáttúrlegir atburðir. Í þessum sögum eru gjarnan dulin skilaboð eða uppeldistónn og algild sannindi um það hvernig menn skuli haga sér í lífinu eða hvað skuli varast (laun dygðarinnar, sök bítur sekan, dramb er falli næst o.s.frv.).
Benda má á algeng tákn í bókmenntatextum, sbr. læk eða á sem táknar líf mannsins, uppsprettuna sem táknar fæðinguna og ósinn sem táknar dauðann, sbr. vísu Sigurðar Nordals:
Yfir flúðir auðnu og meins elfur tímans streymir; [elfur: á] sjaldan verður ósinn eins og uppsprettuna dreymir.
Stílbrögð af ýmsu tagi verði kynnt, sbr. t.d. ýkjur („ég er að drepast úr hungri“) og úrdrátt („hann var ekki mjög vinsæll“ = hann var óvinsæll).
myndmál: Hvað er að segja um líkingar? (Hverju er líkt við hvað?) Fær eitthvert fyrirbæri í náttúrunni persónuleg einkenni (þokan „læðist“, sólin „elskar allt“?). Hugtakið „bein mynd“ getur oft komið að góðum notum („Kirkjuturn yfir trjánum/ yfir turninum hvít ský“).
hliðstæður/ andstæður: Hvernig beitir höfundur hliðstæðum og andstæðum? (Sbr. andstæðurnar í vísunni hér að ofan: auðna – mein; uppspretta – ós.) Í ævintýrum og þjóðsögum eru stílbrögðin andstæður og hliðstæður ríkjandi (góður – vondur/ „illgjarn og grimmlyndur“ o.s.frv.).
Hér kemur þrítekningin (oft með vaxandi spennu) til athugunar, einnig endurtekningar af ýmsu tagi. Þrítekningin er afar áberandi í ævintýrum: þrjár kóngsdætur o.s.frv. – og þar ráðast örlög gjarnan í þriðja sinn. Minna má á hina sterku byggingu þjóðsagna og ævintýra með kynningu, rás atburða með vaxandi spennu, uppgjöri og sögulokum: æskileg fyrirmynd hvers sögumanns!
rím: Ríma einhver orð í ljóðinu? Er hljómur í textanum, sbr. stuðlun (endurtekin hljóð, bæði í bundnu og óbundnu máli)? Hér þarf að kynna hugtök eins og stuðla og höfuðstafi en einnig vekja athygli á ýmsum tegundum ríms (endarím – innrím o.s.frv.).
taktur: Er reglubundinn taktur (rytmi, hljóðfall, hrynjandi) í kvæðinu/vísunni? Er hægt að klappa taktinn? Í því sambandi þarf að kynna ferskeytluna (ferskeyttan hátt): „Yfir kaldan eyðisand …“ o.s.frv.
Hugtök eins og hefðbundið/ óhefðbundið ljóð séu kynnt, einnig hugtökin, vísa, staka, ferskeytla, ljóð/kvæði (munur er á merkingu orðanna vísa og ljóð!), smásaga, goðsaga, dæmisaga, skáldsaga, ævintýri, þjóðsaga, ævisaga, leikrit, spennusaga o.s.frv.
Þau skáld, sem verk eru lesin eftir, verði kynnt og þau sett í sögulegt og landfræðilegt samhengi.
Þau tækifæri sem bjóðast óvænt til kynningar séu gripin, t.d. þegar íslenskur höfundur hlýtur viðurkenningu fyrir verk sín.
· geta lesið upphátt og í hljóði stutta texta og fjallað um innihald þeirra
· geta tekið þátt í umræðu um texta og tengt þá við málefni á líðandi stund
· geta tekið gagnrýna afstöðu til texta
· hafa tamið sér umburðarlyndi í umræðu um texta og virðingu fyrir málstað annarra
· hafa lesið valdar þjóðsögur, dæmisögur og goðsögur, valin kvæði og smásögur
· hafa lesið „nytjatexta“ af ýmsu tagi, t.d. fréttatexta og sögulegan fróðleik
· geta tileinkað sér upplýsingar skýringartexta af ýmsu tagi, lesið úr línuritum, töflum og súluritum og skilið algeng tákn
· geta flett upp í léttum handbókum, orðabókum og vefmiðlum við upplýsingaöflun og glöggvað sig á þeim skammstöfunum og táknum sem þar er notast við.
· hafa styrkt og aukið orðaforða sinn með markvissum aðgerðum
· hafa bætt við orðtaka- og málsháttaforða sinn með skipulegu átaki
· kunna skil á nokkrum bókmenntahugtökum (tími, umhverfi, myndmál, boðskapur, rím, taktur, ýkjur, úrdráttur, vísa, kvæði, hefðbundið/ óhefðbundið ljóð)
· þekkja ferskeytluna (ferskeyttan hátt) og einkenni hennar
· geta bent á ýmis bragfræðileg einkenni í hefðbundum kveðskap
· hafa fræðst um skáld og rithöfunda sem textar eru lesnir eftir
Ath.: Lesskilningstexta er æskilegt að leggja fyrir nemendur með jöfnu millibili, sbr. Litabækur Skólavefsins sem geyma fjölmarga lesskilningstexta fyrir hvert aldursstig í rafrænu og útprentanlegu formi.
Í málfræðinni er haldið áfram að fást við orðflokkana og jafnframt fær stafsetningin aukið vægi. Mikilvægt er að nemendur finni að málfræðiþekking styður við stafsetninguna: þessir þættir vinna saman.
Gott er að grípa þau tækifæri sem gefast til að ræða um tungumálið og tengja t.d. við hagnýt atriði eins og stafsetningu. Þá er happadrjúgt að beita algengum málfræðihugtökum (sbr. samsetta orðið „mánaðamót af því að þar er um að ræða ef.ft. af mánuður, mót tveggja mánaða!).
Umræða um „rétt mál og rangt“ getur verið skemmtileg; en hún er vandmeðfarin. Forðast ber nöldur og ósveigjanleika en kapp skal lagt á umburðarlyndi. Það er t.d. varla „kolrangt“ að segja „mér langar“ eða „mig kvíðir“. Hitt er svo annað mál að í opinberri umræðu (í töluðu máli og rituðu) hefur tiltekin hefð skapast um að eitt sé heppilegra en annað (sbr. „mig langar“ og „ég kvíði“), m.a. vegna þess að það er eldra í málinu.
Almennt um stafsetningu: Gott er að láta nemendur á miðstigi skrifa texta beint upp úr bók. Þannig má skerpa sjónminni (um leið og rithöndin þjálfast).
Gott er síðan að láta nemendur skrifa stuttar stafsetningaræfingar reglulega. Kennari fari strax yfir með hópnum (en taki ekki verkefnin heim!).
Við lok 6. bekkjar á nemandi að
· viðhalda og bæta við þekkingu sína á fallorðum, sbr. t.d. kenniföll nafnorða, efsta stig lýsingarorða, stofn nafnorða og lýsingarorða og viðskeyttan greini
· geta lýst helstu einkennum fallorða og undirflokka þeirra (Hvað einkennir lýsingarorð? o.s.frv.)
· þekkja sagnir, tíð þeirra (nútíð og þátíð) og persónur (1., 2. og 3. p.)
· geta greint veikar sagnir og sterkar
· þekkja kennimyndir sagna, bæði veikra og sterkra
· geta breytt texta úr nútíð í þátíð og öfugt
· geta myndað kvenkynsnafnorð út frá sagnorðum (skoðun – skoða) [tengist reglunni um -n í kvenkynsorðum!]
· geta greint skyldleika orða, m.a. með því að leiða nafnorð eða lýsingarorð út frá náskyldu sagnorði (reiði – reiður – reiðast; gull – gylltur – gylla; miskunn – miskunnsamur – miskunna) [tengist stafsetningu!]
· geta greint kyn, tölu og fall fallorða og nafnhátt, persónu, tölu og tíð (nútíð og þátíð) sagnorða
· geta fundið stofn nafnorða, lýsingarorða og sagna og nýtt sér í stafsetningu: rigna – rigndi; stór – stærst; vatn – (hún)vetnsk o.s.frv.
· styrkja orðaforða sinn með því að skýra torskilin orð í textum og finna samheiti og andheiti orða (þetta tengist bókmenntalestri, sbr. andstæður og hliðstæður)
· auka orðtaka- og málsháttaforðann
· geta myndað samsett orð úr orðhlutum og leyst samsett orð upp í frumparta sína (og skynjað þannig breytileika í samsetningu orða, sbr. eignarfallssamsetningu (t.d. gestsauga/gestastofa) og stofnsamsetningu (t.d. gest-gjafi)
· þekkja muninn á eðli veikra og sterkra lýsingaroða (hér kemur greinirinn við sögu (sbr. góður maður, góði maðurinn)
· þekkja sérstöðu óbeygðra lýsingaroða sem enda á -a
Stafsetning: Við lok skólaárs í 6. bekk kunni nemendur skil á reglum um:
· y, ý, ey, i, í og ei
· hv- og kv-
· j í orðum eins og nýja (húsið); og j-leysi í orðum eins og nýi (bíllinn)
· j á eftir g og k
· stafavíxl og stofn orða og geti nýtt sér í stafsetningu (rigndi, tefldi o.s.frv.)
· helstu greinarmerki: punkt, kommu (í upptalningu og víðar), spurningarmerki (í beinni spurningu), gæsalappir (í beinni ræðu) o.s.frv.
Auk þess geti nemandinn staðið skil á a) algengum skammstöfunum og b) þeim stafsetningarreglum sem taldar eru upp í námsmarkmiðum 5. bekkjar (sjá námskrá 5. bekkjar).
Hlustun ber að þjálfa með því að láta nemendur svara efnisspurningum úr upplesnum texta en einnig t.d. útvarpsþáttum, kvikmyndum og sjónvarpsþáttum af ýmsu tagi. Hlustun er einnig grundvallarþáttur í umræðum og rökræðum.
Síaukna áherslu ber að leggja á að nemendur geti tjáð hug sinn munnlega og skriflega.
Frásögn þarf að æfa skipulega. Í 6. bekk er við hæfi að láta nemendur endursegja stuttar sögur og segja frá eigin upplifun. Mikilvægt er að huga að framkomu og fasi þegar talað er út pontu (ganga rólega að pontu, bíða eftir þögn, ná augnsambandi við áheyrendur, enda vel o.s.frv.).
Samtal og rökræður. Kennari skapi aðstæður fyrir umræðu, t.d. um þá texta sem lesnir eru. Hér eru ævintýri og þjóðsögur sígilt umræðuefni, m.a. vegna þess að þar er gjarnan uppeldislegur undirtónn (dulinn boðskapur), t.d. um rétt og rangt, laun dygðarinnar o.s.frv. (Hvað segir sagan af Gilitrutt okkur um samskipti hjóna? Hvað lærdóm mætti draga af sögunni?)
Einnig þarf að stuðla að skipulagðri rökræðu (með málfundafyrirkomulagi). Kennari metur hvort nemendur verði látnir stíga í pontu eða tali úr sætum sínum (og borðum þá raðað í hring).
Framburður: Huga þarf að framburði og skýrmæli (hækka og lækka (ekki hakka og lakka) og vinkona (ekki vínkona)); jafnframt ber að forðast ofvöndun. Í upplestri þarf að hafa eðlilegt tónfall og áherslur og sniðganga gamla „lestrartóninn“. Nemandinn þarf að lesa þannig að greinilegt sé að hann fylgist sjálfur með innihaldi textans! Benda þarf nemendum á þann mun sem er milli framburðar og stafsetningar, t.d. í orðarunum eins og „sagði hann“ (frb. „sagðann“) og „þau gáfu þér vatnssopa í gær“ (frb. „þau gáfuðér vassopí gær“).
Ritun þarf að sinna þrep fyrir þrep. Í tengslum við stafsetningu má þjálfa ritun, skrift og frágang, t.d. hvað snertir greinarmerki og lengd málsgreina. Leggja ber áherslu á einfalda setningabyggingu og það að láta málsgreinina (þ.e. það sem er milli punkta!) innihalda heila hugsun (muna að setja punkt!). Láta síðan eitt leiða af öðru þannig að samhengi milli málsgreina sé eðlilegt.
Nemandinn skrifi reglulega nokkrar línur beint upp úr bók og jafnframt eftir upplestri í sambandi við stafsetnignarkennsluna.
Smátt og smátt má svo þyngja ritunarverkefnin með því að tengja þau við lýsingar á hlutum, landslagi, dýrum eða persónum (raunverulegum eða skáldsögulegum); sbr. einnig leiðarlýsingar, útdrætti, stuttar fréttir, frásögn af eigin upplifun o.s.frv.
Lagt er til að skipuleg ritun sé á dagskrá vikulega. En ekki er ætlast til að kennarinn fari yfir; hann gangi einungis á milli og taki stikkprufur: „Hér á að vera punktur!“ „Þú skalt ekki byrja allar málsgreinar á „Og“!“ „Þessi málsgrein er ekki í samhengi við málsgreinarnar á undan og eftir!“
Skrift. Hvetja skal nemendur til að vanda skriftina. Handskrifuð dagbók getur bætt bæði rithönd og ritfærni og komið böndum á hugsunina; ástæða er til að hvetja nemendur til að skrifa dagbók – sem þeir geta geymt ævilangt og leitað til.
· geta svarað einföldum spurningum (skriflega eða í krossaprófi) eftir hlustun (400 orða texti) eða áhorf á stutt myndband
· geta skrifað útdrátt úr texta eftir hlustun (t.d. 100 orð úr 400 orða upplesnum texta) eða eftir að hafa lesið texta
· geta tekið þátt í umræðu um framburð og skýrmæli
· hafa þjálfast í að ganga fram fyrir hópinn
· geta sagt stutta sögu eða greint frá eigin upplifun (reynslusaga) í þröngum hóp eða jafnvel frammi fyrir bekknum
· geta verið þátttakandi í skipulegri umræðu (e.k. óformlegt málfundafyrirkomulag)
· geta skissað upp mynd út frá upplesnum leiðbeiningum
· geta myndað hæfilega langar málsgreinar (milli punkta!) og tengt þær saman þannig að eðlilegt flæði verði í textanum
· geta skrifað stafsetningaræfingar upp úr bók eða eftir upplestri
· geta skrifað stutta frétt, frásögn eða endursögn
Gátlisti sem tengir hugtök við Vanda málið (Ekki málið), bæði lestrar- og vinnubók 1 og 2 [Í svigum hér fyrir neðan er vísað í kafla í vinnubók I og II í Ekki málið]
Nánari skýringar á hugtökum, bæði málfræði- og bókmenntahugtökum, er að finna á hugtakalista Skólavefsins.
[ ] andheiti (I: Kafli 35)
[ ] dróttkvæði (II: Kafli 25)
[ ] efsta stig lýsingarorða (I: Kafli 12)
[ ] fallbeyging (I: Kafli 39, 44; II: Kafli 9, 15, 62)
[ ] fornir bragarhættir (II: Kafli 25)
[ ] greinir (I: Kafli 6, 38; II: Kafli 14, 62)
[ ] hefðbundið/ óhefðbundið ljóð auk hugtakanna vísa, staka, ferskeytla, ljóð/kvæði (munur er á merkingu orðanna vísa og ljóð!), smásaga, goðsaga, dæmisaga, skáldsaga, ævintýri, þjóðsaga, ævisaga, leikrit, spennusaga o.s.frv. (sjá hugtakalista Skólavefsins)
[ ] hliðstæður/ andstæður: Hvernig beitir höfundur hliðstæðum og andstæðum?
[ ] kenniföll nafnorða (II: Kafli 21, 41, 54)
[ ] kennimyndir sagna (I: Kafli 44; II: Kafli 62)
[ ] kyn, tala, fall (I: Kafli 6; II: Kafli 13, 20, 31)
[ ] ljóðaháttur (II: Kafli 25)
[ ] ljóðstafir (stuðlar og höfuðstafir) (II: Kafli 12, 25, 42, 60)
[ ] lýsingarorð (I: Kafli 12, 13, 28, 36; II: Kafli 38, 39)
[ ] myndmál: Hvað er að segja um líkingar? (Hverju er líkt við hvað?) Fær eitthvert fyrirbæri í náttúrunni persónuleg einkenni (þokan „læðist“, sólin „elskar allt“?). Hugtakið „bein mynd“ getur oft komið að góðum notum („Kirkjuturn yfir trjánum/ yfir turninum hvít ský“). Sjá hugtakalista Skólavefsins.
[ ] nafnorð (I: Kafli 3, 6, 28; II: Kafli 14, 17, 19, 20, 36)
[ ] nafnorð sem eru eins í eintölu og fleirtölu (I: Kafli 29)
[ ] nútíð og þátíð sagna (I: Kafli 21; II: Kafli 49)
[ ] orðflokkagreining (II: Kafli 8, 43, 53)
[ ] orðhlutar (II: Kafli 61)
[ ] persónur sagna (I: Kafli 20)
[ ] rím (I: Kafli 39, 43; II: Kafli 29, 60). Ríma einhver orð í ljóðinu? Er hljómur í textanum, sbr. stuðlun (endurtekin hljóð, bæði í bundnu og óbundnu máli)? Hér þarf að kynna hugtök eins og stuðla og höfuðstafi en einnig vekja athygli á ýmsum tegundum ríms (endarím – innrím o.s.frv.).
[ ] sagnorð (I: Kafli 19, 20, 21, 28, 44; II: Kafli 48, 49, 50)
[ ] samheiti (I: Kafli 13, 35)
[ ] samsett orð (I: Kafli 10; II: Kafli 27)
[ ] sennileiki/ ósennileiki, t.d. í goðsögum, ævintýrum, dæmisögum og þjóðsögum. Kynna má hugtök eins og yfirnáttúrlegir atburðir. Í þessum sögum eru gjarnan dulin skilaboð (boðskapur) eða uppeldistónn og algild sannindi um það hvernig menn skuli haga sér í lífinu eða hvað skuli varast (laun dygðarinnar, sök bítur sekan, dramb er falli næst o.s.frv.).
[ ] sérhljóðar og samhljóðar (II: Kafli 32)
[ ] skammstafanir (I: Kafli 23)
[ ] skyld orð í ólíkum orðflokkum (I: Kafli 24, 28)
[ ] staðaheiti og þjóðir (II: Kafli 5)
[ ] staður/ umhverfi: Hvar (t.d. í hvað landi/ landshluta/ borgarhluta/ aðstæðum) ætli atburðir sögunnar (eða ljóðsins) eigi sér stað? (Hafa má í huga að ævintýri og goðsögur verða ekki auðveldlega tengd við tiltekinn stað eða tíma!)
[ ] stafrófsröð (I: Kafli 1, 2)
[ ] stafsetning
[ ] Stór og lítill stafur (I: Kafli 5, 11; II: Kafli 5)
[ ] Lýsingarorð sem enda á -an (I: Kafli 5)
[ ] Blönduð æfing (I: Kafli 5, 16, 26, 34, 40, 42)
[ ] r/rr í þessari og annarri (I: Kafli 26)
[ ] Stafavíxl (I: Kafli 42)
[ ] y/ý/i/í/ei/ey (I: Kafli 16, 44)
[ ] n og nn (II: Kafli 7)
[ ] Blönduð æfing (II: Kafli 26, 57)
[ ] hv- og kv- (II: Kafli 62)
[ ] j (II: Kafli 62)
[ ] sterk og veik beyging lýsingarorða (I: Kafli 13)
[ ] sterkar og veikar sagnir (I: Kafli 44)
[ ] stigbreyting lýsingarorða (I: Kafli 12, 28, 36; II: Kafli 39)
[ ] stofn nafnorða (II: Kafli 19)
[ ] stuðlar og höfuðstafir (ljóðstafir) (II: Kafli 12, 25, 42, 60)
[ ] taktur: Er reglubundinn taktur (rytmi, hljóðfall, hrynjandi) í kvæðinu/vísunni? Er hægt að klappa taktinn? Í því sambandi þarf að kynna ferskeytluna (ferskeyttan hátt): „Yfir kaldan eyðisand …“ o.s.frv.
[ ] tákn í bókmennatextum, sbr. læk eða á sem táknar líf mannsins, uppsprettuna sem táknar fæðinguna (upphafið) og ósinn sem táknar dauðann.
[ ] tími: Hvenær ætli atburðir gerist? Fyrir óralöngu, sbr. ýmsar þjóðsögur? Á okkar tímum, síðustu öld o.s.frv.? Hér er gott að gera stundum greinarmun á sögutíma og ritunartíma; einnig þeim tíma sem líður í sjálfri frásögninni. [ ] tölur (rómverskar tölur) (II: Kafli 37)
[ ] úrdráttur („hann var ekki mjög vinsæll“ = hann var óvinsæll)
[ ] veik og sterk beyging nafnorða (II: Kafli 17)
[ ] ýkjur („ég er að drepast úr hungri“)
[ ] þrítekning (oft með vaxandi spennu), einnig endurtekningar af ýmsu tagi. Í ævintýrum og þjóðsögum eru (auk þrítekningarinnar) stílbrögðin andstæður (góður – vondur) og hliðstæður (illgjarn og grimmlyndur) afar áberandi. Minna má á hina sterku byggingu þjóðsagna og ævintýra með kynningu, rás atburða með vaxandi spennu, uppgjöri og sögulokum: æskileg fyrirmynd hvers sögumanns!